(Bu metin, 12 Kasım 2014 tarihinde Antalya’da yapılan 35inci Ulusal Radyoloji Kongresindeki sunum temel alınarak hazırlanmıştır).
Hata, profesyonellerin yaşamında olduğu kadar sıradan insanların yaşamının da önemli bir parçasıdır. Başlığı “Nasıl Hata Yapılmaz” olan bir sunuma hiç ilgi duymayacak çok az kişi olsa gerek. Hepimiz hata yapıyoruz çünkü. Hem de sık sık!
Gündemimizden hiç eksilmiyor olmasına karşın, “hata” dendiğinde farklı şeyler anladığımızı düşünüyorum. İşte örnekler:
– Hatalı yapılan apartman 4.5 büyüklüğünde depremde yıkıldı, 20 kişi öldü.
– Hatalı sollama nedeniyle gerçekleşen kazada…
– Uçağın pilotaj hatası nedeniyle düştüğü anlaşıldı.
Bunlarda “hata” sözcüğünün gerçekten yerinde kullanıldığına emin misiniz? “Nasıl hata yapılmaz?” sorusunun yanıtını aramadan önce, neyin hata olduğu konusunda anlaşmak gerek. En azından, hatanın sözlük anlamı konusunda…
Önce, şu sorulara nasıl yanıt vermeyi düşündüğünüze bir bakalım :
1 – Yemeği ateşte unuttum. Dibi tuttu. Hata mı?
2 – Tanımadığım bir akrabamdan 5000 lira miras kalmış! Tümünü bağışlamayı düşünüyorum. Hata mı olur?
3 – Dün kırmızı ışıkta geçtim. Polis durdurup ceza yazdı. Kırmızıda geçmekle hata mı yaptım?
4 – Çocuğum yurt dışına gitsin ve hayatını orada sürdürsün istiyorum. Hata mı olur?
5 – Geçenlerde, bir tanıdığım, ailesinin istemediği / onaylamadığı biriyle evlendi. Hata mı yaptı?
6 – Titanik’in kaptanı, buzdağları ile ilgili uyarıları ciddiye almadı. Hata mıydı?
Bu soruların tümüne herkesin sizin gibi yanıt veriyor olacağını düşünür müsünüz? Hiç sanmıyorum.
Daha basit bir soru, tanıma yaklaşırken işleri kolaylaştırabilir:
4 x 25 =125 diyorum. Hata mı yaptım?
Bu sorularla nereye varmaya çalıştığımı alıntıladığım tanım gösterecek:
Hata: Bilmeden, istemeden yapılan yanlışlık, yanılgı…. (Güncel Türkçe Sözlük, www.tdk.gov.tr)
Sorun şu : Yanlış, yanılgı, dikkatsizlik, umursamazlık, unutkanlık, bilgisizlik, kasıt gibi pek çok sözcüğün yerine üzerinde pek durmadan “hata” deyip geçiyoruz. Bazen bunu nezaket gereği yapıyoruz. Oysa, sıradan bir erişkin “4 x 25 = 105” demişse, bu hata değil, “yanlış”tır. Hafif bir sallantıda koca bina yıkılmışsa, binayı yapanlar “hatalı” değil, bilgisiz, sorumsuz, paragöz olabilirler. Yaptıkları da her bakımdan “yanlış”tır.
Örnek Hatalar
1) Maginot Hattı
1930’larda, gittikçe güçlenen ve niyeti bozuk görünen Almanyanın bir gün kendilerini işgal etmek isteyeceğini düşünen Fransızlar, General Maginot’un aklına uyarak, Almanya sınırı boyunca olağanüstü güçlü bir savunma hattı oluşturur. Yer altında yollar, yatakhane, yemekhane, cephanelik gibi yapılar, kısmen yer üstünde ise kalın beton duvarlı top yuvaları gibi binlerce tesis yapılır. Bunun için büyük paralar harcanır. Ancak, savaş gelip çattığında, Almanlar bu hat ile hiç uğraşmaksızın daha Kuzeydeki Belçika üzerinden gelip kısa süre içinde Fransayı işgal eder! Bu, çoğu kişinin gözünde tarihteki en büyük, en pahalı hatalarından biridir.
Ancak, tartışma bitmiş değildir! Aynı dönemde diğer ülkeler tarafından (İtalya ve Almanya dahil) benzer amaçla yapılan benzer hatlar savaşta düşman geçişine izin vermemiş, işe yaramıştır. Bu gün bile Maginot Hattı’nın bir hata olduğu düşüncesine karşı çıkılabilmektedir. Sizce hata mıydı?
2) Penaltı pozisyonu
Futbol maçı. Son dakika. Beyaz takım, maç böyle biterse kupayı kazanıyor; kırmızı takım ise, gol atarsa. Kırmızı takım hücumda. Ceza sahasının içinde bu forvet oyuncusu ile karşı karşıya olan beyaz savunma oyuncusu o anda şöyle düşünüyor : “Beni geçerse bu golü atar. Faulle durdurursam penaltı olur. Penaltı gol olmayabilir”. Bu akıl yürütmeyle, beyaz oyuncu kırmızı forveti “indirirse” hata mı yapmış olur?
Biraz daha yakından bakalım. Penaltı gol olabilir. Oysa, oyun devam etseydi gol olmayabilirdi… O zaman, penaltıya neden olmak hata!
Beyaz oyuncu penaltıya neden olmaktan vazgeçerse, kırmızı forvet golü atıp takımına kupayı kazandırabilir. Bu kez de penaltıya neden olmamak hata!
Beyaz oyuncu penaltıya neden olmaktan vazgeçmesine karşın, kırmızı oyuncu gol atamayabilir. O zaman, penaltıya neden olmak hata olabilir…
Bunu daha da uzatabiliriz. Herkesin oynayanlardan daha iyi bildiği futbolda, tartışmanın hiç bitmemesinin bir nedeni olmalı!
Doğrusu, maçın nasıl bittiğini bilmiyorsak, beyaz oyuncunun hangi davranışının hata olacağı konusunda anlaşmak olanaksız. Maçın sonucunu bilmek bile hata konusunda anlaşacağımızı garanti etmez.
Sanırım çok önemli bir şey fark etmiş bulunuyoruz : Neyin hata olduğu konusunda fikir birliği içinde değiliz. Pek çok başka konudaki sorulara hep birlikte aynı yanıtı verebildiğimiz düşünüldüğünde, bu durumun bir anlamı olmalı. Örnek olarak, “Türkiye’nin başkenti Ankara mıdır?” diye sorsaydım, hep birlikte “evet” diyecektik. “İnsan vücudunun yaklaşık % 70’i su mudur?” desem, yanıt gene aynı olacaktı. Bu konularda, hepimizin aynı düşündüğümüz, hepimizde aynı bilginin bulunduğu anlaşılıyor. Hata konusu neden böyle değil?
Hata konusundaki anlaşmazlıkların kaynağı ne olabilir? Hata, gerçekliğin bir parçası değil mi? Hayvanlar hata yapabilir mi?
Böyle soruların yanıtlarına ulaşmadan önce, hata dediğimiz durumların birtakım ortak özelliklerini bilmeliyiz.
Hataların Özellikleri
1 – Hata, “a posteriori”dir. Gerçekleştikten, başa geldikten sonra anlaşılır.
2 – Hata yargısı, bir kanaati, inancı, duyguyu belirtir; bir bilimsel gerçeği değil.
3 – Hata, çoğu kez “başkasının”dır! (Psikiyatrist ile görüşürken veya rakı sofrasındayken kendi hatalarımızdan da söz edebiliriz; o ayrı!).
Böyle olunca, başlangıçtaki sorulardan “gelecek” ile ilgili olanların tümü geçersiz oluyor. Çünkü, henüz gerçekleşmemiş bir olayın hata olup olmayacağı bilinemez (madde 1). İnanılması güç ama, “yarın işe gitmesem hata mı olur?” sorusunun evet diye yanıtlanması, teknik olarak yanlıştır. (Bu, işe gitmemenizin doğru olduğunu da garanti etmez!).
Hata konusundaki yargılarımıza bir yandan çok güveniyor olmamıza karşın, yakından bakınca, neyin hata olduğu, neyin olmadığını değerlendirmenin zorluğu görülüyor. Gündelik yaşamı sürdürürken, her türlü “bilgi”, işlerimizi kolaylaştırıyor, karar verirken kendimizi güvende hissetmemizi sağlıyor. Bilginin hatayı tanımlamada dışlanıyor gibi olması (madde 2) kabullenilmesi zor bir durum.
Hatalar, “iş” ile ilgili olduğunda sonuçları canımızı acıtabilir. Suçlanma, yargılanma, cezalandırılma olasılıkları kapıdadır. Özel yaşamımızdaki hatalar da, aşağılanma, dışarıda bırakılma gibi istenmeyen durumlarla karşı karşıya getirir bizi. “Ben olsam böyle yapmazdım” sözünü duymak, hoşumuza gitmez. Kendi hatalarımızdan söz ederken (madde 3), “keşke” sözcüğünü kullanırız, işe pişmanlık karışır.
Gene de hatalardan söz etmeye, daha doğrusu başkalarının hatalarından söz etmeye, çok düşkünüzdür. Çünkü, bu dedikodunun en has halidir ve – böyle olduğunu kabul etmeyenler için bile – başkalarının hatalarından söz etmek çok zevkli olabilir.
Hata – Bilgi İlişkisi
Peki, hata yargımızın dayandığı bilgi, nasıl bir bilgi? Deneyimden, görüş farklılıklarından bağımsız, aklıbaşında herkesin sorgusuz sualsiz kabul ettiği bilgiler ” a priori” olarak adlandırılıyor. Bunlar bir anlamda “sağlam bilgi”! “Karenin dört kenarı vardır”, “Türkiye’nin başkenti Ankara’dır”, “elmas tahtadan serttir”, “hiçbir evli erkek bekar değildir” gibi bilgiler böyle. Hata yargısının dayanağı olanlar ise, böyle bilgiler değil.
Deneyime bağımlı olan, doğru mu diye kalkıp bakmak, denemek gereken, söylendiği anda herkes için doğru olmayan, doğrulanması gereken bilgiler “a posteriori bilgi” olarak adlandırılıyor. “Dışarıda yağmur yağıyor”, “bu sabah uçakla geldim”, “yediğiniz pırasaya bir tutam da şeker koydum” gibi ifadeler, bilgi olarak “a posteriori”. Bunlara “inanabilirsiniz”. Ancak, inanmayanlar olabileceğini de aklınız alır.
Henüz gerçekleşmemiş bir eylemle ilgili a posteriori bilgimiz olamayacağına göre, gelecek ile ilgili “hata” yargılarımızın bilgiye dayalı olması olanaksızdır! Gelecek ile ilgili şu anda vereceğimiz bir kararın, yapacağımız bir seçimin hata olup olmadığını ŞU ANDA ASLA BİLEMEYİZ!
Hata konusundaki anlaşmazlıklarımızın, farklılıklarımızın temelinde yatan bir başka etken de “ardışıklık / nedensellik yanılsaması”dır. Bu, kabaca, birbirini izleyen ve yinelenen olayları “bilgi” olarak kaydetmemizden kaynaklanır. İnsanın çevresiyle ilişkisi sürekli bir anlamlandırma etkinliğidir. Onbinlerce yıldır süregelen bu etkinlik, yaşamımızı kolaylaştırır, atacağımız adımların yararımıza olmasına katkıda bulunur. Ancak, günlük yaşamda yinelenen ardışık deneyimlerin “nedensellik” ilişkisi içinde olup olmadıklarını sistemli biçimde sorgulamamız gerekmez. Gerçekte, ne tarih bu biçimde bir çizgisellik sergiler, ne de gelecek. Yarın ne olacağı ile ilgili düşüncelerimiz, “bilgi” değil, tahmindir. Oysa, hayatı anlamlandırırken bunlara – farkında olmadan – “a priori” bilgiler kadar değer veririz!
Kimi olayların bu güne dek düzenli olarak yinelenmiş olması, yarın da aynı şekilde olacaklarını garanti etmez. Aralarında neden-sonuç ilişkisi olduğunu kanıtlamaz. Örnek : Yirmi yıldır hep piyango bileti alan bir adam… Evine ekmek götürecek parası yok. Yarınki çekilişi için bilet alması hata mı olur? Yanıtı size bırakıyorum…
Neden / Nasıl Hata Yapıyoruz?
Hata dediğimiz olayların, sonradan hata olduğunu kabul ettiğimiz seçimlerin, kararların temelinde, “belirsizlik durumunda, eksik bilgilerle karar verme” eylemi yatar. Belki, hata kavramı konusunda akılda tutulması gereken en önemli bilgi budur.
Belirsizliğin iki temel kaynağı vardır :
1 – Bilgi eksikliği veya yanlış bilgi (epistemik belirsizlik).
2 – Rastlantısal (kaçınılmaz, önlenemez, önceden bilinemez, zar atmaktan farklı olmayan, “aleatorik” belirsizlik).
Bilgi, bir yerlerde varsa bile, karar verme anında erişilemez veya bilinemez olabilir. A priori olanlar, anında ulaşılabilir, test edilebilir olanlar dışında.
Mühendislik başta, pek çok alanda “karar verme ortamında belirsizliğin azaltılması, giderilmesi” önemli ve karmaşık bir konudur (tıp dahil). Tıpta da, ideal olan “belirsizliklerin sıfırlandığı koşullarda” karar vermek, iş yapmaktır. (Kırk yaşlarında, genel sağlığı iyi olan, ilk kez meme kanseri ile ilgili tarama yapılacak bir kadında hangi inceleme yöntemlerinin kullanılacağı gibi…).
Ancak, gündelik hayatta, “belirsizliğin azaltılması”nı amaçlayan araçların / yöntemlerin çoğu kullanılamaz durumdadır.
Bilgi eksikliği ile ilişkilendirilebilecek bir örnek : Yanan binanın 3üncü kattaki penceresinden atlamak üzere olan bir kişi gördünüz. Henüz itfaiye yok. Ne zaman geleceğini bilmiyorsunuz.
Çevredekilerle yardıma koştunuz. Penceredeki kişi desteğinize de güvenip atladı, kafası sertçe yere çarptı, belki öldü. Yaptığınız HATA mıydı?
Diyelim ki, öyle yapmayıp itfaiyenin gelmesini beklediniz. On dakika sonra geldi. Pencerede gördüğünüz kişinin dumandan boğulup öldüğünü öğrendiniz. Yaptığınız HATA mıydı?
Rastlantısal belirsizliğe bir örnek : Bölünmemiş bir yolda arabanızla gidiyorsunuz. Karşıdan bir kamyon (belki şöförü uyumuş!) üstünüze doğru geliyor! Sağa mı kırmalısınız sola mı? Hemen karar vermelisiniz !!!
(Neden olabileceği sorunlar bir yana, rastlantısal belirsizlik ve olayların önceden kestirilemez oluşu, “hayatımızı yaşanabilir kılan”, “zevkli kılan” en önemli unsurlardan biri de olabilir. Birazdan ne olacağını, yarın ne ile karşılaşacağını bilememek, mutlaka kötü olmak zorunda mıdır?… )
Son bir olası hata örneği : Karadeniz Sahil yolu. Yağmur… Sevdiğiniz biri telefon ediyor, köyden. Gelip beni al, hastaneye götür diyor. Arabanızla yola çıkıyorsunuz, kenarda “Dikkat Heyelan Tehlikesi” işareti (bilgi!). Tek tük taşlar düşüyor, yuvarlanıyor (bilgi!). Yağmur devam ediyor (bilgi!)… Arabanızla geçerken düşen kayaların altında kalabilirsiniz. Bu, mümkün. Kararınız nedir? Hastaya yardıma gidecek misiniz? Edindiğiniz bilgiler kararınızı ne kadar etkiledi? Yoksa, seçiminiz zar atmak gibi mi? Devam etmek? Beklemek? Geri dönmek? Hangisi “hata”, hangisi “doğru seçim”? Baştan bilemezsiniz gibi görünüyor, değil mi?
Son örnek, bir gazete haberi :
Saldırgan, öğretmenin hareketinden etkilenip, çok daha fazla kişiyi (bu arada öğretmeni de) öldürebilirdi. Bu durumda gazetede “Cesur Öğretmen” haberini göremeyecektik.!
Hata Yapmamaya Çalışmak
Bence, “yanlış” olduğu baştan belli olan seçenek; “hata yapmamak için sorumluluktan kaçmak”, “du’bakali n’olcek” demek, sırtını dönüp gitmek… “Hata yapmaktan kaçınmak”, her durumda yanlış… Böyle yaparsanız, hiç bir durumda sevinmeniz veya üzülmeniz için bir neden olmayacak, geleceğe taşıyabileceğiniz bir deneyim yaşamamış, hiç bir ders almamış olacaksınız. “Yaşamamış” olacaksınız.
Bu yazıdaki örneklerin, abartılı, izole, nadir durumlar olduklarını düşünmeyin! Benzerlerini her gün yaşıyoruz. Örnek : Akademik bir yönetici konumundasınız. Bir kadroya başvuran iki kişiyi değerlendiriyorsunuz; yayınlarında, notlarında, ölçülebilen özeliklerinde kayda değer bir fark yok. Yahut, farklılıklar birbirini götürüyor. Hangisini seçeceksiniz?
Hata yapmamanın yolu yoktur!
Hata yapmaktan korkmak, hata yapmaktan daha kötü değil mi?
Anlamını pek düşünmeden sıkça kullanılan bir söz var : “Hata yapmamaya çalışmak”. Nedense, fren yapmamaya çalışmak, gaz vermemeye çalışmak, yemek yapmamaya çalışmak,su içmemeye çalışmak gibi şeylerden hiç söz etmeyiz ama hata yapmamaya çalıştığımızı rahatça söyleriz. Başkalarına bu yönde öğütler veririz. Hatayı yalnızca geriye dönüp bakarak tanımlayabilirken, hata yapmamayı “planlamak”, “amaçlamak” mümkün olabilir mi?
Olası bir olumsuzluğu önlemeye çalışmak anlamlıdır. Yangına karşı önlem almak, sele karşı önlem almak gibi… Hata, ancak ve yalnızca gerçekleştikten sonra bu biçimde adlandırılabildiği için, “baştan” (yangın ve selin aksine) önleyici bir etkinliğin konusu olamaz.
Hata yapmamaya çalışmak marifet değildir. Hadi, daha doğrusunu söyleyeyim: Hata yapmamaya çalışmak saçmalıktır!
(O zaman, yazının başlığındaki soru işaretini oradan kaldırmanın ve yerine büyükçe bir ünlem işareti koymanın zamanıdır. Hata, nasıl yapılmaz!)
Bu durumda, her şeye boşverip hep beraber doya doya hata mı yapalım? Hayır!
Ne Yapmalı?
Şunları yapalım :
1 – Hata yapmamaya çalışmak yerine, işimizi, elimizden gelen en iyi biçimde yapmaya çalışalım.
Bu, gerçekleştirilebilir bir hedeftir. Üstelik, geceleri rahat uyumanızı sağlar!
Christiaan Eijkman, yıllarca çalışarak Beriberi’nin bir infeksiyon hastalığı olduğunu kanıtlayan veriler elde etmiştir. Sonuçta, vardığı sonucun “hata” olduğu anlaşılmasına ve hastalığın etkeninin thiamin (vitamin B1) eksikliği olduğu ilk kez ortaya konduğunda buna karşı çıkmış olmasına karşın yıllarca süren olağanüstü çalışmaları nedeniyle Nobel Tıp ödülünü kazanmıştır (1929).
2 – Hata sözcüğünü başka şeyleri kamufle etmek için kullanmayalım.
Başkalarını veya kendimizi “hata”lar nedeniyle yargılarken, bu sözcüğün yerine, “unutkanlık”, “dikkatsizlik”, “ihmal” veya “kasıt” gibi sözcükleri / kavramları kullanmaya gayret edelim.
3 – Hata deyince, gerçekten, zorlayıcı koşullarda verilmiş kararları, sonucu istenen biçimde gerçekleşmemiş “risk almaları” kast ettiğimizden emin olalım.
Hastasına yararlı olmaya çalışan bir doktor, zamana karşı / belirsizlik durumunda bir karar vermiş olabilir.
Sonuç beklendiği / istendiği gibi olmamışsa; doktor “hata” yapmış olabilir ama “YANLIŞ” yapmamıştır! Üstelik, sorumluluktan, karar vermekten kaçmış, “işini yapmamış” olmayacaktır.
4 – Kendi hatalarımızı hasır altı edip, başkalarının hatalarını kıyasıya yargılamayalım. Alacağına şahin, vereceğine karga olmayalım!
5 – Hatalarımızdan utanmayalım, kaçmayalım. Usta ile çırak arasındaki en büyük fark, ustanın çıraktan kat kat daha fazla hata yapmış olmasıdır.
Ünlü basketbolcu Michael Jordan şöyle diyor:
Potayı bulmayan 9000 atış yaptım… Neredeyse 300 maç kaybettim… Belki 30 kez maç sayısını kaçırdım… Tekrar tekrar hatalar yaptım…
Başarımı bunlara borçluyum!
Sonuç
Ben de bu yaşıma kadar pek çok hata yaptım; meslek yaşantımda ve özel hayatımda…
Hala, dönüp baktığımda “hata etmişim” dediğim şeyler yapabiliyorum; çoğu kez pişmanlık da duyuyorum. Hata yapma konusunda sizden çok farklı olduğumu düşünmüyorum; bu konuda beni özel yapan bir şey olmamalı.
Gariptir; hala, en çok pişman olduğum şey daha fazla hata yapmamış olmam.
Keşke, daha çok hata yapmış olsaydım.
——————————————————
Hata, fırsattır (Ursula Le Guin).